Darowizna w codziennym życiu wywołuje najczęściej skojarzenia pozytywne: coś się od kogoś dostaje bez konieczności zapłaty czy pełnienia jakiegokolwiek świadczenia na rzecz darczyńcy. Kiedy mowa o upominku na urodziny czy „pieniążku” od dziadków (co formalnie też stanowi darowiznę), darczyńca raczej nie dochodzi zwrotu, bo ani emocje nie są tak ogromne, ani wartość darowizny nie jest tak znaczna, jak w przypadku darowizny nieruchomości, sporej kwoty pieniędzy czy cennych ruchomości.
Zacznijmy jednak od początku. Kwestie darowizny znajdują uregulowanie w Kodeksie cywilnym (art. 888 i kolejne). Zgodnie z obowiązującym prawem przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Po jednej stronie – darczyńcy – następuje uszczuplenie majątkowe, a po drugiej stronie – obdarowanego – bezpłatne przysporzenie majątkowe. Co do zasady, darowizna powinna być zapisana w formie aktu notarialnego. Niemniej, bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione (np. w przypadku darowania ruchomości). Jednakże i to jest istotne, wymagane jest zachowanie formy aktu notarialnego przy darowiźnie związanej z przeniesieniem własności nieruchomości (np. domu, działki, mieszkania itp.). W tym miejscu zaznaczyć należy, że Kodeks cywilny w pewnych przypadkach umożliwia cofnięcie darowizny (odwołanie darowizny). Dotyczy to dwóch sytuacji: gdy darczyńca popadnie w niedostatek oraz gdy nastąpi rażąca niewdzięczność obdarowanego.
Niedostatek darczyńcy
Przepisy prawa wskazują na powstanie obowiązku alimentacyjnego obdarowanego (art.897 k.c.). Co to oznacza? Otóż w sytuacji, gdy po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Niemniej, obdarowany może zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.
Rażąca niewdzięczność obdarowanego
Kolejną możliwość cofnięcia darowizny przewiduje art. 898 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Przepisy prawa nie określają wprost czym jest rażąca niewdzięczność obdarowanego, jednak w orzecznictwie sądowym ugruntował się pogląd, że za rażącą niewdzięczność uznać można zachowania oraz zaniechania obdarowanego, które celowo nakierowane są przeciwko darczyńcy. W szczególności chodzi tu o przestępstwa przeciw darczyńcy oraz umyślne wyrządzanie mu szkody, oraz krzywd. Do kategorii rażącej niewdzięczności nie można z kolei zaliczyć incydentalnych sprzeczek i kłótni, które stanowią tzw. konflikty życia codziennego.
Kiedy darowizny odwołać nie można
Po pierwsze, pamiętać należy w szczególności o tym, że darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. Po wtóre, uczynionej darowizny nie można odwołać, jeżeli darczyńca przebaczył obdarowanemu, który dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Natomiast jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie.
mecenas Janusz Stefańczyk