Czym jest ubezwłasnowolnienie?
Każdy człowiek od chwili urodzenia posiada tzw. zdolność prawną. Niemniej jednak dopiero z chwilą uzyskania pełnoletności nabywa pełną zdolność do czynności prawnych, czyli możliwość samodzielnego nabywania praw i zaciągania zobowiązań. Po ukończeniu 13. roku życia człowiek nabywa częściową zdolność do czynności prawnych, tj. może samodzielnie zawierać umowy w tzw. drobnych sprawach (np. zakupy w sklepie spożywczym).
Ubezwłasnowolnienie związane jest właśnie ze zdolnością do czynności prawnych – częściowo bądź całkowicie pozbawia człowieka możliwości samodzielnego działania w sferze prawnej.
W określonych przypadkach droga ubezwłasnowolnienia wiąże się z ograniczeniem albo wyłączeniem możliwości samodzielnego zawierania umów.
Ubezwłasnowolnienie całkowite
Ubezwłasnowolnienie całkowite polega na całkowitym pozbawieniu człowieka zdolności do czynności prawnych. Tym samym ubezwłasnowolniony całkowicie samodzielnie nie może dokonać żadnej czynności prawnej (np. zawrzeć umowy). Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę.
Ubezwłasnowolnienie całkowite (art. 13 Kodeksu cywilnego) możliwe jest wtedy, gdy łącznie spełnione są dwa warunki:
- osoba ukończyła lat 13 oraz
- jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, osoba nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Jednak nie każda dolegliwość uzasadnia ubezwłasnowolnienie całkowite. Co więcej, sama choroba (niedorozwój, zaburzenie psychiczne) nie jest wystarczająca, aby doszło do ubezwłasnowolnienia. Dodatkowo, z tymi przyczynami musi być powiązana niemożność kierowania swoim postępowaniem przez osobę fizyczną.
Ubezwłasnowolnienie całkowite wpływa nie tylko na sprawy majątkowe, ale też na życie prywatne. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może wstąpić w związek małżeński.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
Ubezwłasnowolnienie częściowe polega na ograniczeniu zdolności do czynności prawnych. Ubezwłasnowolniony częściowo może samodzielnie zawierać tylko drobne umowy, głównie należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Zasadniczo do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ubezwłasnowolniona zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Dla ubezwłasnowolnionego częściowo ustanawia się kuratelę.
Ubezwłasnowolnienie częściowe możliwe jest wtedy, gdy:
- osoba uzyskała pełnoletność, oraz
- jeżeli z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
Zasadniczo przyczynę ubezwłasnowolnienia częściowego mogą stanowić te same choroby co w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego (niedorozwój, zaburzenia), jednak one w danych okolicznościach nie wywierają aż tak negatywnego wpływu na sferę praw chorego.
Przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym, jak i ubezwłasnowolnieniu częściowym stan uzasadniający zastosowanie tych instytucji powinien istnieć w dniu wydawania orzeczenia przez sąd.
Koszty opieki w razie ubezwłasnowolnienia
Opiekun prawny osoby ubezwłasnowolnionej może żądać od tej osoby zwrotu nakładów
i wydatków związanych ze sprawowaniem opieki. Wynagrodzenia jednak nie przyznaje się, jeżeli nakład pracy opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej jest nieznaczny albo czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Zwrot kosztów i zapłata wynagrodzenia następuje zasadniczo z dochodów bądź majątku ubezwłasnowolnionego. W drodze wyjątku, gdy ubezwłasnowolniony nie posiada odpowiednich dochodów lub majątku, wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych na zasadach określonych w ustawie o pomocy społecznej.
Zauważyć należy, że tylko określone osoby mają prawo złożyć do sądu wniosek o ubezwłasnowolnienie. Mogą to zrobić:
- małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie,
- krewni osoby w linii prostej oraz rodzeństwo, przy czym krewni nie mogą składać takiego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego,
- jej przedstawiciel ustawowy,
- sama osoba chora, która ma zostać ubezwłasnowolniona – uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2016 r. sygn. akt III CZP 38/16.
W toku sprawy sądowej osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać. Tego rodzaju wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa.
Jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania, ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia.
Uchylenie bądź zmiana ubezwłasnowolnienia
Sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Uchylenie to może nastąpić także z urzędu. Możliwe jest również dokonanie zmiany ubezwłasnowolnienia. W razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego sąd może zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia się tego stanu – zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite. Z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia może wystąpić także sam ubezwłasnowolniony.