Choć zjawisko zachowań młodzieży, które są niezgodne z zasadami społecznymi nie jest tematem nowym, w Polsce w ciągu ostatnich kilkunastu nastąpił bardzo dynamiczny wzrost różnych zachowań dysfunkcyjnych, w tym tych dotyczących osób nieletnich. Przyczyny i stopień demoralizacji w przypadku nieletniego powinny być przedmiotem szczególnej uwagi. Dlaczego? Ponieważ w sprawie dziecka nieletniego należy się kierować przede wszystkim jego dobrem, co pozwoli na osiągnięcie pozytywnych zmian w jego zachowaniu i osobowości oraz zobliguje rodziców/opiekunów prawnych do spełniania obowiązków wychowawczych w sposób prawidłowy. Czym jest zatem demoralizacja nieletnich? Jakie są jej główne przejawy i konsekwencje?
Nieletni w świetle prawa
Nieletni to osoba, która w momencie popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła 17 roku życia. Co do zasady osoby nieletnie nie ponoszą odpowiedzialności na podstawie Kodeksu karnego, z wyjątkiem czynów, które zostały określone w art. 10 § 2 k.k. Nieletniość stanowi bowiem okoliczność wyłączającą winę.
Pojęcie demoralizacji
Za demoralizację uważa się sytuację, gdy nieletni dopuszcza się zachowań świadczących o nieprzestrzeganiu norm czy zasad społecznych. Demoralizacja może przejawiać się na przykład w dopuszczeniu się czynu zabronionego, naruszaniu zasad współżycia społecznego, uchylaniu się od obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki, używaniu alkoholu, środków odurzających, substancji psychotropowych.
Podstawą interwencji Sądu Rodzinnego w poczynania nieletniego są objawy demoralizacji lub dopuszczenie się przez nieletniego czynu karalnego.
Demoralizacja jest stanem zaburzonej osobowości przejawiającej się w różnych negatywnych zachowaniach, jest pewnym procesem, w którym kształtuje się podatność na wpływ destruktywnego środowiska. Dlatego też przejawy tego procesu mogą być różne w zależności od stopnia demoralizacji.
Środki wychowawcze i poprawcze, które może zastosować Sąd Rodzinny
W zależności od rodzaju popełnionych czynów karalnych lub przejawów demoralizacji, Sąd Rodzinny w sprawach dotyczących nieletnich ma możliwość zastosowania środków wychowawczych lub poprawczych. W zakresie środków wychowawczych Sąd może:
- udzielić upomnienia;
- zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części, do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, do wykonania prac społecznych, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym, w szczególności terapii uzależnień, psychoterapii, psychoedukacji, lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, do powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub do zaniechania używania substancji psychoaktywnej;
- zastosować nadzór odpowiedzialny rodziców albo opiekuna nieletniego;
- zastosować nadzór organizacji społecznej, w tym organizacji pozarządowej, której celem statutowym jest praca z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, zapobieganie demoralizacji nieletnich lub pomoc w readaptacji społecznej nieletnich, pracodawcy albo osoby godnej zaufania udzielających poręczenia za nieletniego;
- zastosować nadzór kuratora sądowego;
- skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej, w tym organizacji pozarządowej, lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;
- zakazać prowadzenia wszelkich pojazdów albo pojazdów określonego rodzaju;
- orzec przepadek przedmiotów pochodzących z czynu zabronionego, przepadek przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, przepadek równowartości przedmiotów pochodzących z czynu zabronionego lub przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, przepadek przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przesyłanie, przenoszenie, przewóz lub przechowywanie jest zabronione, przepadek przedsiębiorstwa albo jego równowartości, przepadek korzyści majątkowej albo jej równowartości lub przepadek przedmiotów czynów zabronionych;
- umieścić nieletniego w rodzinie zastępczej zawodowej specjalistycznej;
- umieścić nieletniego młodzieżowym ośrodku wychowawczym.
W ramach środków poprawczych Sąd może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, po ukończeniu 13 roku życia, a przed ukończeniem 17 roku życia, jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz rodzaj czynu karalnego, sposób i okoliczności jego popełnienia, zwłaszcza gdy środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego.
W sprawach dotyczących postępowania wobec nieletnich zawsze rozpatruje się szereg indywidualnych okoliczności, jak chociażby osobowość nieletniego, jego wiek, stopień rozwoju, posiadane umiejętności lub ich brak, stopień demoralizacji oraz warunki wychowania. W pewnych sytuacjach zastosowanie środków wychowawczych i poprawczych może nie przynieść pożądanego efektu, a wręcz doprowadzić do pogorszenia się istniejącego stanu. Dlatego też wydawane przez Sąd decyzje dotyczące zapobiegania niewłaściwemu zachowaniu nieletnich oparte są na wielu czynnikach.
adwokat Janusz Stefańczyk